VAROLŞUŞSAL GERÇEKLER: KÜLTÜREL SOSYAL HAYVAN TERÖR YÖNETİM KURAMI
Darwin’in ardından TYK (Terör Yönetim Kuramı) insanlığın uzun dönemlerde kazanılmış doğal seleksiyonla devrim ürünü olduğunu ileri sürmektedir. Bizi diğer türlerden farklı kılan insan doğası nedir? İri yapılı değiliz, duyularımız keskin değil aksine yırtıcı hayvanlar gibi pençelerimiz ve dişlerimiz yok. Bu özellikler işbirliğine ve iş bölümüne teşvik edip bizi icatlara, tarıma, yemek yapmaya, barınak inşaat etmeye ve Afrikadaki tek bir yörede küçük bir grup olan hominidlerden Homo sapien gibi geniş nüfuslara hızla çoğalan atalarımızın çeşitli araç gereçleri icat etmesine yönlendirdi. Şüphesiz insan aklının önemli yanlarından biri öz farkındalıktır. Hayatta olduğumuzu biliyoruz. Bu “özlük (kendilik)” duygusu bize geçmişimiz üzerinde düşünmemizi ve geleceği sorgulamamızı sağlar. Fakat Kierkegaard’ın (1844/ 1957) söylediği gibi birinin hayatta olduğunu bilmesi inanılmaz bir neşe kaynağı olmasına rağmen ölümün tahmin ve kontrol edilemeyen nedenlerle gerçekleşebilmesi biz de dahil yaşayan her şeyin ölmesi gerçeği daima rahatsız edicidir. Rank’ın vurguladığı gibi fani (maddesel) yaratıklar olarak ıkınma, dışkılama, kusma, gaz çıkarma açısından rahatsızlık verici bir durum içindeyiz. Bu nedenle tıpkı başaklar gibi sararıp solmak ve ölmek var kaderimizde. Homo Sapiens bu varoşsal çelişkiyi kültürel dünya görüşü geliştirerek çözdü. Bir gruptaki bireyler tarafından paylaşılan gerçeklik hakkındaki inanışlar, ölüm farkındalığından kaynaklanan kahredici terörü azaltmaya hizmet eder. Kültür, anlam dolu evrenin değerli parçaları olduğunu hissettirerek endişeyi azaltır. Anlam evrenin kökenin tanımını sunan kültürel dünya görüşünden gelmektedir.
Örneğin New Meksikodan kızıldereli bir Teva olan Alfonso Ortiz açık bir şekilde kültürel bileşimlerle sunulan psikolojik ihtiyaçlar için şöyle der: Bir Teva insanlarımız hakkında bilmemiz gereken her şeyi ve bir insanın nasıl yaşaması gerektiğini kavramak için kökenimizin tarihiyle ilgilenir. Tarih toplumumuzu tanımlar. Bize kim olduğumuzu ve nereden geldiğimizi söyler. Bütün kültürel dünya görüşleri kalıcı bir anlam duygusuyla ve anlam dünyası içinde kişinin kendisini değerli biri olduğunu algılama ilkesiyle bilişenlerini temin eder. Kültürden gelen benimsenmiş değerleri, normları ve sosyal rollerle, insanlar ölümün üstesinden gelir ve böylece ölümlü olmakla ilgili bilgilerine rağmen psikolojik sükunetini sağlarlar. TYK için öz saygı anlam dünyasında insanın değerli olduğu anlayışını içerir. Bu kuramsal bakış açısıyla öz saygı evrenseldir. İnsan, yaşamın bir anlamı olduğuna inanmak ihtiyacı içindedir. Bu öz saygıyı sunan davranışlar kültürler arasında oldukça farklılık gösterebilir. İki kültür, tamamen zıt değer normlarını belirtebilir. Gerçekten de bir kültürde büyük özsaygı sağlayan aynı davranış bir başka kültürde dışlanmaya hatta cezalandırılmaya bile neden olabilir. Örneğin New Guinea’da Sambia’lı erkekler, yetişkinliğe geçişlerinde olgun erkeklere oral seks uygulamaktadır. Bununla birlikte Taliban’ın Afganistanda bir güç olduğu zamanda eşcinsel davranış kesin ölüm cezası demekti (Herdt, 1982). Tüm kültürel dünya görüşleri kesin olarak onaylanamayan naif insan yorumlarıdır ve asıl itibariyle olması muhtemel değildir. TYK, toplumsal fikir birliğinin kültürel inançları sürdürmek için zaruri bir araç olduğunu varsayar. Çünkü her bireyin ayrı dünya görüşü vardır. İnsanlar kendilerinkinden farklı görüşleri olanlara genelde tepki göstermekte hatta onları kendi inandıkları şeye çekmeye çalışmaktadırlar. Ölümsüzlük konusunda insan farkındalığı ve Kültür Devrimi Primat atalarımız, çok zeki, öz-farkındalığı olan, anlam arayan, sembol avcısı türlere nasıl dönüştü? Evrim kuramcıları, soyumuzun 4,5 ve 6 milyon yılları arasında yaşayan diğer primatlardan geldiğini ve ilk evrimsel devrimin Australopithecine'ların iki ayağı üzerinde durması olduğunu düşünmektedir. Australopithecines Lucy isimli ünlü fosil gibi iki ayak üzerine yürürlerdi fakat beyinleri küçüktü ve araç gereç kullanmazdı. Bununla birlikte iki ayak üzerinde yürümek fiziksel çevreyi keşfetmek ve kendi için kullanmak adına ellerin serbest olmasını sağladı. Aynı zamanda doğum kanalının darlaşmasına neden oldu. Bu da ön insan aile ve sosyal yapısında radikal bir değişliği gerektirdi. Artık atalarımız hayatta kalmak ve anne ve bebeklere daha zengin bir beslenme sağlamak için büyük gruplar halinde yaşamaya ihtiyaç duymaya başladılar. Büyük gruplar halinde yaşamak ise karmaşık bilişsel taleplerin Bu noktada evrimsel kazanımlar, insanın ölüm probleminden doğan kaygıyı hafifletebilen kültürel dünya görüşlerini geliştiren ve benimseten durumlar için ortaya çıktı. Evrim Psikolojisi, antropoloji ve bilişsel nörobilim gibi dallardan sağlanan kanıt, kuram ve araştırmalar, insanoğlunun insana dair sanat, dil, din, tarım ve ekonomi gibi kültürel özelliklerin yaratılmasıyla fanilikleriyle ilgili sorunu çözmüş olduğu konusunda fikir İnsanlaştırma: Biyolojik Varlıktan Kültürel Oluşuma İnanılmaz yolculuk Sosyalleşme, bebeklerin özgürlüklerini kısıtlayıcı durumu zihinsel ve duygusal yönden anlamadan önce ailelerin çocuklarının davranışlarını aktif olarak değiştirmesini gerektirir. Bebekler ailelerinin büyük ilgisiyle ödüllendirilir, kendilerini iyi ve güvende hisseder. Uygunsuz davranışları ailenin hoşnutsuzluğu ile sonuçlanır ve bu de kötü duygulara yol açar. Yaşamının erken döneminde çocuklar iyi olmakla güvende olmanın ve kaygı ile güvensiz olmanın eşit olduğunu düşünür. (Sullivan 1953). Çocuklar ölümün kaçınılmazlığını ve ailelerin de ölümlü olduğunu ve onlara sürekli olarak güvenli bir ortam veremeyeceklerini fark ettiklerinde İyi= Güvenli, kötü= güvensiz duygusu kişisel ilişkiden kültüre dönüşmektedir. Bu noktada, çocuklar kültürel dünya görüşlerini yaşayarak sosyal rolleriyle ilişkili değerin standardını karşılayarak kendilerini algılayarak öz saygıyı edinip ömür boyu psikolojik sükunet arayışına girişiyor. Terör Yönetim Teorisinin Özeti Etkili terör yönetimi gerçekliğin anlamına güvenmeyi (kültürel dünya görüşü) ve kişinin bu dünya görüşüyle belirtilen değer standartlarını karşılama inancını (öz- saygı) gerektirir. İnsanlar terörden korunmak için kültürel dünya görüşlerine inanmayı sağlamak ve dünya görüşleriyle ilişkili değer standartlarını karşılaşmak için motive olurlar.
TERÖR YÖNETİM TEORİSİNİN AMPRİK DEĞERLENDİRİLMESİ Öz saygı işlevleri kaygıyı tamponladıkça öz saygı artmaktadır. Nötr öz saygı kontrol koşullarındaki katılımcılar, kendilerini uzun ömürlülükle ilgili eğilimlerde az ya da çok duygusal olarak görmüşlerdir; bu eğilim öz saygı arttığında yok olmaktadır. Kültürel dünya görüşü ve öz saygı, ölüm farkındalığıyla ilişkili kaygıyı yatıştırma işlevini yerine getiren gerçekliğin doğasına inanmayı sağlarsa, insanlara kendi ölümlerini düşünmelerini istemek bu tür inançlarla sağlanan korunma ihtiyacını artırmalıdır. Öz saygı ve Ölüm belirginliği Kaygı Tamponu ve Ölüm Belirginliği hipotezlerinin ardında araştırmacılar öz saygı ve Ölüm Belirginliği arasındaki ilişkiyi keşfetmiştir. Öz saygının kaygıyı tamponlaması ölüm belirginliğini takiben dünya görüşü savunması yüksek öz saygısı olan bireylerde azalmaktadır. Bu hipotez Harmon- Jones (1997) ve Arndt- Greenberg (1999) tarafından yapılan bir seri çalışmada onaylanmıştır. Ayrıca öz saygıyla ilgili olarak dayanıklılık da Ölüm Belirginliği azaltmaktadır. Depresyonla ilgili durumlar ise Ölüm belirginliğini artırmaktadır. Ölüm Belirginliği, öz saygıyı pozitif ya da negatif olarak etkileyen unsurlarla artmakta ya da Son araştırmalar (Dechesne 2003) Burçlardan ya da kişilik testlerinin hangisinden gelirse gelsin Ölüm belirginliği benlikle ilgili olumlu bilginin geçerliliği inancını artırdığını ve öz saygının, ölümle ilgili kaygıların yatıştırılmasına hizmet etmekte olduğunu göstermiştir. Terör/Dehşet Yönetiminin Psikodinamikleri Bilişsel süreçlerin doğasını açıklamak için son zamanlarda çift süreç teorisini önerdik. Greenberg, Simon, Arndt, Pyszczynski, & Solomon (2000), Ölüm belirginliğinin ardından insanların yakın savunmaya geçtiğini fakat uzak savunma belirtisi göstermediğini belirttiler. Uzak savunma bir gecikme sonrası gerçekleşir fakat yakın savunmalarda bu söz konusu değildir. Buna ek olarak kültürel dünya görüşünün savunması, ölüm fazlaca belirgin GÜNCEL KONULAR, GELECEK İSTİKAMET Terör Yönetim Kuramının, insanın sosyal davranışları için tutarlı ve kapsamlı bir açıklama sağladığını düşünüyoruz. Bu birçok teorik ve ampirik çalışmayla desteklenmiştir. Terör Yönetim Kuramı daimi kaygı olmadan ölüm bilgimizle nasıl başa çıkacağımızla ilgilidir. Ama Ölüm belirginliği kaygıyı yeşertmeden dünya görüşü savunmasına nasıl yoğunlaşılır? Son yıllarda bununla ilgili doğrudan deneysel bir kanıt bulundu. Greenberg deneklerin yarısına 1 saat için kaygıya engel olan bitkisel bir çay içmelerini söylerken diğer yarısına hafızayı geliştiren bir bitkisel içecek içmelerini söyledi (2003). Tipik Ölüm belirginliği güdümlemesinin ardından Amerikalı denekler dünya görüşü üzerine savunmalarını ölçmek için Amerikan yanlısı ve karşıtı yazıları değerlendirdiler. Ölüm Belirginliği, -kaygı önleyici koşulda değil- hafıza artıcı durumda Amerikan karşıtı ön yargıyı artırdı. Yeniden Terör yönetim Psikodinamikleri Arndt (2002)ölümü hatırlatan şeylerin ,insanların dünya görüşlerinin belli özelliklerine doğal erişilebilirliği artırdığını göstermiştir. Kuram, ölüm bilinçten uzak olsa bile, ölüm bilgisi hep bizimle olduğu için Terör Yönetiminin devam eden bir süreç olduğunu varsayar. TYK,aslında insanların tehdit görmesi halinde öz saygılarını niçin çok fazla savunduğunu ve farklı olanlara niçin olumsuz olarak tepki verdiklerini açıklamak için meydana gelmiştir. Kurama göre, öz saygı ve kültürel dünya görüşü daimi terör yönetim işlevine hizmet ettiği için bu eğilim oluşmaktadır. Önem verdiğimiz mevcudiyetlerimizi tehlike altında olduklarında çoğunlukla korumaya çalışırız. Çünkü bu mevcudiyetler bizi diğer tehlikelerden korumaktadır. Yapıyı koruyan tehdit oldukça güçlüyse ya da bireyin yapısı başlamak için kırılgan hassassa, artan ölüm düşüncesi erişilebilirliği, muhtemelen savunma ihtiyacını artırmakta ve isteklendirmektedir. Elbette Ölüm düşüncesine erişilebilirlikteki koşulların dünya görüşü ve öz saygı savunmasında bir rol oynayıp oynamadığını açıklamak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Terör Yönetimi ve Sosyal İlişkiler Bilindiği gibi sosyal ilişkiler insanlar için önemlidir. Başlangıcından bu yana TYK bireyin dünya görüşü ve öz saygının diğer insanlara onaylatılmasının önemini vurgulamaktadır. Bu nedenle TYK’nın sosyal ilişkiler ve gruplarda bir takım önemli anlayışlar getirdiğine inanıyoruz. Günlük hayattaki sosyal ilişkilere bir göz attığımızda bile sosyal ilişkilerin oldukça karmaşık olduğu görülebilir. İnsanlar her zaman sosyal bir duruma ait olmak istemez ya da sosyal ilişkileri reddedebilir. Sosyal hayatlarında insanlar çok çeşitlilik gösterir. Aralarındaki güçlü iletişimler gerçekte farklıdır ve hatta varlığını aradıkları ve varlığını istemedikleri insanlar arasında çok Diğer yandan Mikulincer, Florian ve arkadaşları kuramlar arasında bağlantıyı vurgulayan etkileyici bir araştırma programı geliştirdi (Mikulincer, Florian, & Hirshberger, 2003). Bu çalışmaya dayanarak, Terör yönetimi iki temel bileşiminin (kültürel dünya görüşü ve öz saygı) onaylanmasındaki rollerinden bağımsız olarak yakın ilişkilerin terör yönetim fonksiyonunun işine yaradığı iddiasını destekleyen bir kanıt sundular. Terör Yönetimi ve Diğer Kuramlar Araştırma, TYK ve uyumsuzluk (Jonas 2003), bilişsel- deneysel benlik kuramı (Simon 1997), Ayrım Kuramı (Simon 1997), Sosyal Kimlik Kuramı (Castano, Yzerbyt & Paladino bu kitapta bölüm 19; Harmon- Johns, GreenberG & Solomon, 1995) ve Sistem Kuramı (Jost, Fitzsimons &Kay) gibi kuramlar arasında bir bağlantı kurmuştur. Bir diğer gelişme de insanların diğer temel varoşsal gerçeklik olan hayattaki belirsizlikle nasıl başa çıktıkları üzerindeki bir çalışma olmuştur. Ölümün Salı günü saat 5:15’te geleceğinden emin olsanız ve ahiret için umutlarınız asılsız kalsa ölüm daha az korkutucu mu olurdu? Terör Yönetim Kuramının Pratik Çıkarımları Terör yönetimi bireyin dünya görüşü değerlerine ve belirtilen öz saygı yaşam biçimine bağlıdır. En iyi dünya görüşünün farklı olanlara hoşgörülü olan, değişiklikler karşısında esnek olan ve öz saygıyı içeren diğer hayat tarzlarına zarar verilmemesi olduğunu savunmaktayız. Hıristiyanlık, İslam gibi dini veya faşist, komünist, seküler tarzdaki sert köktenci dünya görüşleri bu düşüncenin karşıtı olan modellerdir. Aynı şekilde TMT, hayatında sorun olan insanlar için onlara iyi gelmeyen dünya görüşleri ve öz saygı çabaları için farklı yollar aramaları gerektiğini ve bu psikolojik kaynakların daha etkili ve kazanç sağlayan versiyonlarını oluşturmasını önermektedir. Janof-Bulman ve Yopyk ve Martin, Campbell, and Henry, ölümle ciddi yüzleşmelerin olumlu olabileceği, etkileri serbest bırakabileceğini, gerçek gelişimi ve yaşam hoşnutluğunu kolaylaştırabileceği olasılığı ile ilgili kuram ve kanıt üzerine yoğunlaşmıştır. Terör Yönetim kuramı, ölüm farkındalığının hemen her türlü insan davranışında önemli bir rol oynayan ve kültür ve öz saygının elde edilmesi ve gelişiminde temel oluşturan yaygın bir kaygı olduğunu ileri sürmektedir. İnsan davranışının Varoluşsal psikodinamik tanımı test edilemez gerekçesiyle akademik psikologlar tarafından kabul edilmese de TYK bu iddianın katiyen karşısında durmaktadır. Mevcut Amprik bir kanıt TYK’nın temel ilkelerini desteklemektedir. Devam etmekte olan psikolojik sonuçların keşfedilmesiyle gittikçe artan ilerlemelerden memnunuz ve devam eden araştırmalar konusunda da heyecan doluyuz.
